آیه 37 سوره فصلت

وَ مِنْ آياتِهِ اللَّيْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ (37)

وَ مِنْ آياتِهِ‌: و از جمله نشانهاى قدرت الهى، اللَّيْلُ وَ النَّهارُ: شب و روز است كه متعاقب يكديگرند، روز براى كسب و شب براى استراحت با اختلاف هر يك در كم و كيف به گردش ايام سال به تقدير و حكمت قادر متعال، وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ: و آفتاب و ماه كه تقدير آنها بر وجه استقرار و تدبير آنها بر نظام استمرار، پس هر يك به اندازه مقرر و مقدور سير مى‌نمايند، لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ‌: سجده مكنيد مر آفتاب را، وَ لا لِلْقَمَرِ: و نه ماه را، چه آنها مانند شما مخلوق و مسخر فرمان اويند، پس رتبه معبوديت نداشته باشند. وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ‌: و سجده كنيد مر خداى را، الَّذِي خَلَقَهُنَ‌: آن خدائى كه آفريده است شب و روز و آفتاب و ماه را، إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ‌: اگر هستيد كه به وحدانيت او را مى‌پرستيد، يعنى اگر قصد عبادت خدا داريد پس او را پرستش نمائيد نه غير او را.

تنبيه:

اين سجده از عزائم اربع مى‌باشد كه واجب است سجود آن، و بنا به روايت مروى از ائمه هدى عليهم السّلام و فتاوى علماى خاصه، وجوب سجده نزد خاتمه آن «ان كنتم اياه تعبدون» تحقق يابد براى خواننده و شنونده هر قدر كه باشند.

وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (36) وَ مِنْ آياتِهِ اللَّيْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ (37) فَإِنِ اسْتَكْبَرُوا فَالَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا يَسْأَمُونَ (38) وَ مِنْ آياتِهِ أَنَّكَ تَرَى الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِي أَحْياها لَمُحْيِ الْمَوْتى‌ إِنَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ (39) إِنَّ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي آياتِنا لا يَخْفَوْنَ عَلَيْنا أَ فَمَنْ يُلْقى‌ فِي النَّارِ خَيْرٌ أَمْ مَنْ يَأْتِي آمِناً يَوْمَ الْقِيامَةِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (40)

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ (41) لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ (42)

ترجمه‌

و اگر تحريك بنا صواب نمايد تو را از شيطان تحريكى پس پناه بر بخدا همانا او شنواى دانا است‌

و از نشانه‌هاى قدرت او شب و روز و خورشيد و ماه است سجده نكنيد براى خورشيد و نه براى ماه و سجده كنيد براى خداوندى كه آفريد آنها را اگر او را ميپرستيد

پس اگر تكبر و سركشى كنند پس آنان كه نزد پروردگار تواند تسبيح مينمايند براى او در شب و روز و ايشان ملول نمى‌شوند

و از نشانه‌هاى قدرت او است اينكه تو مى‌بينى زمين را افتاده و فرسوده پس چون فرستيم بر آن آبرا حركت كند و برآيد همانا آنكه زنده گردانيد آنرا هر آينه زنده كننده مردگانست همانا او بر همه چيز توانا است‌

همانا آنها كه ميل ميكنند از حق بباطل در آيتهاى ما پوشيده نمى‌باشند بر ما آيا كسيكه افكنده ميشود در آتش بهتر است يا كسيكه بيايد ايمن در روز قيامت بكنيد آنچه را كه خواستيد همانا او بآنچه ميكنيد بينا است‌

همانا آنانكه كافر شدند بقرآن مجيد چون آمد آنها را و همانا آن هر آينه كتابى گرامى است‌

راه نمى‌يابد باو باطل از پيش رويش و نه از پشت سرش فرستاده شده است از پروردگار درست كردار ستوده.

تفسير

خداوند متعال در تعقيب دستور سابق به پيغمبر خود راجع بمعامله با كفّار ميفرمايد كه اگر برانگيزاند و تحريك كند بامر بيرون از صلاح و صوابى تو را از شيطان لعين تحريك و وسوسه‌اى يعنى وادار نمايد تو را بوسوسه و تهييج خشم كه در مقابل رفتار و گفتار كفار معارضه بمثل نمائى نه مدافعه بأحسن كه دستور بود پس پناه ببر بخدا از وسوسه او خدا ميشنود و ميداند چگونه دفع شرّ

جلد 4 صفحه 560

او را از تو بنمايد و خشم تو را تسكين دهد و قمّى ره فرموده مخاطبه با پيغمبر صلى اللّه عليه و اله است و مراد مردمند و تجربه شده گفتن اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم براى تسكين غضب بسيار نافع است و از آيات و دلائل قدرت و حكمت الهى جعل شبانه روز است بگردش آفتاب يا زمين و منافع وجوديّه آن دو مكرّر ذكر شده و مشهود و مسلّم است و دو كوكب درخشان در روز و شب كه آفتاب و ماه است نيز دو آيه و دليل بزرگ بر توحيد و عظمت خداوند حميد است ولى نبايد در برابر آن دو سجود نمود چون هر قدر وجودشان نافع و مثمر و منير باشد مخلوق و مأمور و متحرّك بامر حقّند بلكه بايد در برابر خالق آن دو و ساير كواكب كه همه آيات قدرت و عظمت آفريننده خودند مردم سجده كنند اگر مشركين راست ميگويند كه مقصودشان از سجده در برابر مخلوق عبادت خالق است چنانچه مشركين مكّه اظهار مينمودند كه ما عبادت ستاره و بت را وسيله تقرّب بخدا ميدانيم و در واقع عبادت خدا مينمائيم ولى سجود عبادتى است كه مخصوص بحق است و براى غير خدا جائز نيست چون بالاترين تعظيم بايد مخصوص ببالاترين معظّم باشد و در ذيل اين آيه سجده واجب است و آداب آن قبلا گوشزد گرديد پس اگر استكبار و استنكاف نمايند از سجده براى خدا بر دامن كبرياء او گردى ننشيند بلكه ملائكه مقرّبين تسبيح و تقديس مينمايند حق را در شب و روز و از عبادت خسته و ملول نميشوند و يكى از آيات و ادلّه توحيد و معاد آنستكه در زمستان زمين ديده ميشود بائر و سر افكنده و پست و خشك شده مانند شخص خاشع خاضع ذليل و چون باران بهارى بآن رسد حركت ميكند و از جاى خود مرتفع ميشود بگياهان و زمين مرده زنده ميگردد چنانچه مردم مرده هم در قيامت زنده ميشوند و اينها همه از جانب خدا روح تازه بخود ميگيرند و او بر تمام امور از اماته و احياء ارض و خلق و هر چه ممكن باشد قادر و توانا است و كسانيكه منحرف ميشوند از حق و مايل ميگردند بباطل در آيات الهى بطعن و تحريف و تأويل بدلخواه و القاء باطل در آن بر خدا مخفى و پوشيده نخواهند ماند و بمجازات اعمال خودشان در دنيا و آخرت خواهند رسيد آيا كسيكه در قيامت افتاده شود در آتش مانند اهل الحاد كه ذكر شد بهتر است حالش يا كسيكه با كمال اطمينان خاطر آنروز در پيشگاه الهى حاضر شود مانند اهل‌

جلد 4 صفحه 561

ايمانى كه از ظواهر قرآن و تفاسير ائمه اطهار تجاوز نميكند و براى تهديد شديد خداوند بآنها فرموده هر كار دلتان ميخواهد بكنيد اعمال شما از تحت نظر خداوند خارج نيست و كاملا بمجازات خواهيد رسيد و آن ملحدين همان كسانى هستند كه كافر شدند بقرآن چون براى هدايت آنها نازل شد و خدا آنها را ميشناسد و مجازات مينمايد و بنابر اين جمله انّ الّذين كفروا بدل است از انّ الّذين يلحدون فى آياتنا و محتمل است جمله مستأنفه باشد و خبر انّ معذّبون باشد كه حذف شده يا اولئك ينادون من مكان بعيد باشد كه در آيات بعد ذكر شده است و همانا قرآن كتابى است گرامى و ارجمند بحكم خدا كه احترام آنرا واجب و لازم فرموده و كسى قادر براتيان بمثل او نخواهد بود و محفوظ از هر تصرّف و تغيير و تبديلى است بحفظ الهى تا قيامت و از هر جهت مثل و مانند ندارد اينها همه جهات عزّت آن است و پيش از آن و بعد از آن كتابيكه مخالف و ناسخ آن باشد نيامده و نخواهد آمد و در مجمع از صادقين عليهما السلام نقل نموده كه نيست در اخبار آن از گذشته و آينده باطلى بلكه تمام اخبار آن مطابق با واقع است و بعضى گفته‌اند مراد آنستكه از هيچ جهت مورد انتقاض و اعتراض و ايراد نيست و ظاهرا تمام معانى صحيح است و اينها همه براى آنستكه آخرين كتابى است كه براى اصلاح امر معاش و معاد خلق تا روز قيامت بقصد اعجاز بشر از اتيان بمثلش از طرف خداوند حكيم حميد بر محمد محمود سر سلسله عوالم غيب و شهود نازل شده و در آن خاندان مصون از حوادث زمان خواهد بود و كلمه امّا در و امّا ينزغنّك ظاهرا مركّب از ان شرطيّه و ماء زائده براى تأكيد است و باين جهت شبيه بقسم و فعل مؤكّد بنون تأكيد شده است.

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ اللَّيل‌ُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمس‌ُ وَ القَمَرُ لا تَسجُدُوا لِلشَّمس‌ِ وَ لا لِلقَمَرِ وَ اسجُدُوا لِلّه‌ِ الَّذِي‌ خَلَقَهُن‌َّ إِن‌ كُنتُم‌ إِيّاه‌ُ تَعبُدُون‌َ (37)

و ‌از‌ جمله‌ آيات‌ الهي‌ شب‌ و روز و خورشيد و ماه‌ ‌است‌ سجده‌ بخورشيد و ماه‌ نكنيد و سجده‌ كنيد ‌از‌ ‌براي‌ خداوندي‌ ‌که‌ ‌آنها‌ ‌را‌ خلق‌ فرمود ‌اگر‌ هستيد ‌که‌ ‌او‌ ‌را‌ عبادت‌ ميكنيد وَ مِن‌ آياتِه‌ِ اللَّيل‌ُ وَ النَّهارُ شب‌ ‌را‌ ‌براي‌ استراحت‌ و روز ‌را‌ ‌براي‌ اشتغال‌ باصلاح‌ امور و ‌اينکه‌ شب‌ و روز ‌در‌ اثر گردش‌ زمين‌ ‌است‌ دور ‌خود‌ ‌که‌ حركت‌ وضعي‌ زمين‌ ‌است‌ ‌آن‌ قسمت‌ ‌که‌ مقابل‌ شمس‌ ‌است‌ روز ‌است‌ و قسمت‌ ديگرش‌ شب‌ ‌است‌.

وَ الشَّمس‌ُ وَ القَمَرُ شمس‌ ‌براي‌ اشراق‌ ‌بر‌ زمين‌ و تربيت‌ نباتات‌ و حيوانات‌ و انسان‌ و ماه‌ ‌براي‌ استناره‌ زمين‌ و تلطيف‌ هوا و مكرر خصوصيات‌ ‌آنها‌ ‌در‌ آيات‌ شريفه‌ بيان‌ ‌شده‌.

جلد 15 - صفحه 437

لا تَسجُدُوا لِلشَّمس‌ِ وَ لا لِلقَمَرِ آفتاب‌ پرست‌ و ماه‌ پرست‌ نشويد اين‌ها مسخّر اراده پروردگار ‌خود‌ هستند هيچ‌ گونه‌ قدرتي‌ و اختياري‌ ندارند مثل‌ بقيه‌ آلهه مشركين‌ ‌از‌ اصنام‌ و آتش‌ و اشجار و گاو و گوساله‌ و ‌غير‌ اينها.

وَ اسجُدُوا لِلّه‌ِ الَّذِي‌ خَلَقَهُن‌َّ ‌او‌ ‌است‌ سزاوار پرستش‌ مخلوقي‌ ‌که‌ وجودش‌ و بقائش‌ و حركات‌ و سكناتش‌ بسته‌ باراده‌ و مشيت‌ ‌او‌ ‌است‌ و هيچ‌ ‌از‌ ‌خود‌ ندارند چه‌ استحقاق‌ پرستش‌ دارند!

إِن‌ كُنتُم‌ إِيّاه‌ُ تَعبُدُون‌َ ‌اگر‌ هستيد ‌او‌ ‌را‌ عبادت‌ ميكنيد و مثل‌ دهريه‌ نيستيد ‌که‌ اصلا خدايي‌ قائل‌ نيستند (اشكال‌) چه‌ مي‌گوييد ‌در‌ سجده ملائكه‌ بآدم‌ و سجده برادران‌ يوسف‌ بيوسف‌ (جواب‌) سجده عبوديت‌ نبود ‌که‌ آدم‌ ‌را‌ پرستش‌ كنند ‌ يا ‌ يوسف‌ ‌را‌ بلكه‌ سجده تواضع‌ ‌بود‌ و ‌در‌ شرايع‌ سابقه‌ جايز ‌بود‌ ولي‌ ‌در‌ شريعت‌ مطهره‌ حرام‌ ‌است‌ لذا ‌از‌ پيغمبر اكرم‌ ‌است‌ ‌که‌ فرمود ‌اگر‌ سجده‌ ‌بر‌ ‌غير‌ ‌خدا‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ شريعت‌ جايز ‌بود‌ ميگفتم‌ زنان‌ بشوهران‌ ‌خود‌ سجده‌ كنند و ‌اينکه‌ معني‌ نيست‌ ‌که‌ پرستش‌ كنند و مشرك‌ شوند بلكه‌ تواضع‌ و فروتني‌ كنند.

]

(آیه 37)- فقط برای خدا سجده کنید! از این آیه به بعد فصل تازه‌ای در این سوره، در زمینه توحید و معاد، و بیان نبوت و عظمت قرآن است، و در حقیقت مصداقی است روشن از «دعوت الی اللّه» در برابر مشرکان که دعوت

ج4، ص313

به سوی بت می‌کردند.

نخست از مسأله توحید شروع کرده، از طریق آیات آفاقی مردم را به سوی خدا دعوت می‌نماید، می‌فرماید: «و از نشانه‌های او، شب و روز و خورشید و ماه است» (وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ).

شب مایه آرامش، و روشنایی روز وسیله جنبش و حرکت است، و این دو توأما چرخهای زندگی انسانها را به گردش منظم و متناوبی در می‌آورند.

خورشید منبع همه برکات مادی در منظومه ماست، نور و گرما و حرکت و جنبش و نزول بارانها، و روییدن گیاهان، همه از پرتو وجود اوست.

ماه نیز روشنی بخش شبهای تار، و چراغ پر فروغ و زیبای رهروان بیابانها و گمشدگان صحراهاست، و با جزر و مد خود نیز برکات فراوانی می‌آفریند.

ولی به خاطر همین برکات، گروهی در مقابل این دو کوکب پر فروغ آسمان سجده می‌کردند و آنها را پرستش می‌نمودند، آنها در عالم اسباب، متوقف مانده، بی‌آنکه مسبب الاسباب را ببینند.

لذا قرآن بعد از این بیان بلا فاصله می‌گوید: «برای خورشید و ماه سجده نکنید، برای خدایی که آفریننده آنهاست سجده کنید اگر می‌خواهید او را عبادت نمایید» (لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ) «1».

شما چرا به سراغ سر چشمه این برکات نمی‌روید؟ چرا سر بر آستان او نمی‌سایید؟ چرا موجوداتی را می‌پرستید که خود اسیر قوانین آفرینش‌اند.